1. ХАМАРЫН ХИЙДИЙН ЦОГЦОЛБОР

Дорноговь аймгийн төв Сайншанд хотоос урагш 45 километрт байдаг. XIX зууны үеийн Монголын нэрт соён гэгээрүүлэгч, яруу найрагч, ноён хутагт Д.Данзанравжаа 1820 онд 17 насандаа Өвөр хамар гэдэг газар Хамрын хийдийг байгуулжээ. Хамрын хийд нь 1938 оноос өмнө Зүүн хүрээ, Баруун хүрээ, Цохон, Дүйнхор гэсэн 4 хэсэгтэй, Лам нарын, Хамбын, Багшийн, Номчийн зэрэг дөрвөн аймагтай, Авга, Чойр, Ламрим, Дүйнхор, Хүүхдийн дацантай улааны шашны хийд бөгөөд 80 гаруй сүм хийдтэй, 500 гаруй ламтай байжээ. Хамрын хийдийг устгах үед лам Г.Түдэв Ноён хутагт Д.Данзанравжаагийн шарилын сүмээс 64 авдар эд зүйлсийг нуун авч 1990 он хүртэл газар булах, агуйд нууж дарах зэргээр 52 жилийн турш үе улиран хадгалж иржээ. Тэдгээр үлдсэн зүйлийг Хамрын хийдэд эргүүлэн залснаар тус хийдийн үйл ажиллагаа сэргэсэн байна. Одоо тус хийд нь 10 гаруй ламтайгаар үйл ажиллагаа явуулдаг. 

Д.Данзанравжаа Улааны шашныг Монгол хүний бие, оюун санаанд хамгийн тохирсон шашин гэж үзэж тухайн үеийн нийгмийг шүүмжилж шинэтгэхийг зорьж байсан ба Хамрын хийдэд Монголын анхны театрыг 1830-аад онд Намтар дуулах дацан нэртэйгээр байгуулсан байна.

Энэ нь Монголын театр урлагийн түүхэнд анхны театр байсан гэж судлаачид үздэг. Хамрын хийдэд театраас гадна Хүүхдийн дацан нэртэй сургуулийг байгуулж, хүүхэд багачуудаас гадна эмэгтэйчүүдийг сурч боловсорч бичиг үсэгтэй болохыг дэмжиж байжээ.

Данзанравжаа Хамрын хийд байгаа газар бол энерги ихтэй, газрын доор амин судалтай хэмээн үзэж Шамбалын орон  байгаа газрыг тодорхойлжээ. Шамбалын орон гэдэг нь оюуны орон гэсэн үг бөгөөд зөвхөн сүнс юмуу оюун  санаагаараа очиж чадах Бурхны орон гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Одоо хийдийн дэргэд байгаа Шамбалын орон-ыг тойруулан суварга бүхий хашаа босгож тохижуулж, Гаадамбын 77 боть судрыг залсан. Шамбалын орон 25 хаадтай бөгөөд жил бүр тэдэнд зориулан тус хийдийн лам нар тахилга үйлдэж ном уншдаг.

Хийдийн дэргэд “Хүслийн хар уул” байх бөгөөд дээш өгсөх хоёр замтай, түр амрах хоёр буудалтай. Уулын бэлээс 100-гаад метр өгсөж нэг жижигхэн сүмд очно. Энэ нь эмэгтэйчүүд хүүхэд, настнуудын хүрэх цэг бөгөөд тус хайрханд зориулсан зан үйлээ энд хийнэ. Эрэгтэйчүүд нь дээшээ өгсөж тахилгатай оргилд гарч, оройд байх овоог тойрч мөргөн, гуйх зүйлээ хүсэж шивнэнэ. Энэхүү уулыг говийнхон эртнээс нааш тахиж ирсэн бөгөөд Хан Баянзүрх хэмээх албан ёсны нэртэй ажээ. 

Нутгийнхан Хүслийн уул, Хар уул, Шарилын уул гэх мэтээр нэрлэж иржээ. Уулын оройд байх овоо нь эрт цагт онголон дархалж аравнайлсан сүншиг, ганжир, хадаг, хийморийн дарцаг зэргээр чимэглэгдсэн байжээ. 1930 оноос өмнө овооны орой нь Хан хүний өмсдөг малгайтай ижил эрдэнийн чулуун чимэг бүхий титэм  бүхий ганжиртай байжээ. Хан гэдэг нь тус ууланд олгосон цол бөгөөд Монгол оронд Хан, Богд, Гүн, Бээл, Бээс, Зайсан гэх мэт цолонд өргөмжлөгдсөн 120 орчим уул бий хэмээн судлаачид үздэг.

Хамрын хийдээс зүүн хойш 2 километрт эрт үед лам нар сууж бясалгал үйлдэж байсан олон агуйнууд бий. Мөн эхийн умай хад, өвчин гэм арилгагч хад гэх мэтчилэн шүтэж биширдэг хаднууд бий. Хамрын хийдээс 1.5 километр зайд хойноос урагш 2 га талбай хамарсан Луутын цав хэмээх газар бий. Улаан, шар, хөх шавар дов толгод бүхий цав юм. Эндээс Иогундант хэмээх өвсөн тэжээлт аварга үлэг гүрвэлийн ясыг судлаачид олжээ. Мөн өөр бусад төрлийн үлэг гүрвэлийн чулуужсан яс, дун хясаа зэрэг тэнгисийн амьтадын болон ургамлын үлдэгдэл элбэг байдаг.

Хамрын хийдийн дэргэд Монголын хамгийн том суваргыг бүтээн залж 2011 оны 9 дүгээр сарын 10-нд нээлтээ хийжээ. Монгол гэрийн хэлбэртэй, 32 метр өндөр, 5 талтай ажээ. Анх 1823 онд Ноён хутагт энэ суваргыг бүтээж байжээ. Ингэхдээ Монгол төрийг мандан бадруулах, ард түмнээ өвчин зовлонгүй, нутаг орноо ган зудгүй байлгах үүднээс бүтээсэн гэдэг.

Уг суварга 1937 он хүртэл  сүсэгтэн олондоо адистид хүртээж байгаад буулгагдсан байна. Шинээр бүтээсэн Өвгөн суваргын таван талд нь Бурхан багшийн таван дүр буюу Язгуурын 5 бурхан заларч, оройд нь соёмбо байрлуулжээ. Уламжлалын дагуу тарнийн хүчийг оршоож олон боть цай, 7 тонн арц, иж бүрэн тавилгатай таван ханатай гэр хоёрыг, бурхан шүтээн, Улааны шашны номын дагуу лүйжин тавьж байгаа ламтны шуумал дүр, торго дурдан зэргийг шүншигт нь хийсэн байна. Мөн оройн хэсгийн бунхан дотор Ноён хутагтын номлосон сургаалийн дагуу жинхэнэ шүншигийг нь хийж битүүмжилсэн байна. Гол амин мод буюу сорогшинг Төв аймгийн Батсүмбэр сумын Минжийн хангайгаас авчирч, эргэн тойронд нь олон суваргын чуулбар хийжээ. Түүнээс доош байх танхим руу нэгэн олс уяаг  оруулсан бөгөөд үзүүрт нь том очир уяжээ. Танхимын хойморьт байх Бурхан багш, Гүрү ренбүүчийн хөргийг залсан ширээн дээр тэр очирыг тавьжээ. Тэрхүү очирт мөргөхөөр бурханд мөргөж байгаа гэсэн үг гэнэ.

2.  ДЭРСЭНЭ УСНЫ ЦАГААН ЧУЛУУ

Аймгийн төв Сайншандаас 56 км-т, сумын төвөөс 30 км-т, “Сайн ус”-ны говийн хойно Дэрсэнэ усны дэргэд нэр нь үл мэдэгдэх хүний булш бурхны таг гэмээр, гурав үелүүлэн, хээ угалз товойлгон сийлсэн цагаан гантиг чулуун  авдар мэт, газрын хөрснөөс дээш цухайх хэсэг нь 85 см, өргөнөөрөө 48 см, өндрөөрөө 50 см босгосон авдар мэт дурсгалт хөшөө чулуу байдаг. Үүнийг Чингисийн 13 дахь хатан, зарим нь баян пүүсийн эзний охины булш гэдэг. Мөн зарим домгоор лусын эзэн лууны толгой гарч ирэхэд түүнийг дарсан чулуу гэж домог болгон ярьдаг.

Энэ цагаан гантиг чулуунаас 100-аад метрийн зайд Дэрсэнэ булгийн хийд буюу Хондогын хийд гэж нэр нь алдаршсан, 300 гаруй лам ном хурдаг сүм дуган байсан гэдэг. Энд ГАВЖИЙН дамжаа дүүргэсэн лам нар  цол хэргэм хүртсэн үедээ “ламд олгодог цар”-ыг энэхүү чулуун авдар дээр тавьж мялаалга ёслол хийдэг байсан гэж Х.Цэдэвдоржийн “Алтанширээгийн тухай” номонд бичсэн байдаг. Мөн бороо орсны дараа морьтой хүн дэргэдүүр нь давхихад газар доор хөндий дуугарч сонсогддог гэнэ. Энэ чулууны эргэн тойронд хөх туйпуу  цухуйж үзэгддэг учир түүх судлаачид эрдэмтэн мэргэд судлахад илүүдэхгүй  газар юм.

Нэгэн үед усжуулах бригадын залуучууд уг чулуу /цагаан хөшөө/-г гаргах гэж оролдсонд машин техник нь эвдэрч, хүний осол гаргахад хүрсэн учир дахин гар хүрэхээ больсон гэдэг.

3. ӨЛГИЙ ХИЙД, СҮЙХЭНТ

Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт орших Өлгий хийд 1745 онд байгуулагдсан бөгөөд тухайн цаг үедээ 1000 гаруй ламтай байжээ. Тус хийд нь Өлгий уулын бэлд, уул руугаа түрж орсон байдалтай, баруун хойд талаараа Баян-Улаан хэмээх рашаан ус бүхий уулс, зүүн хойд талаараа Хорго хайрхан уул, урд талаараа Эргэлийн зоогоор хүрээлэгдсэн байдаг. Гол дуганыхаа ард даяан хийж бясалгадаг агуйтай. 1936 онд тус хийдийн 20 гаруй толгой ламыг баривчилж эхэлснээр улс төрийн эсэргүү нарын бүлгэм хэмээх хэрэг тулган 1792 тоот хавтаст хэрэг нээж ихэнх лам нарыг буудан хороожээ.

Эл төв нь Өлгий хийд буюу сөнөсөн хот юм. Монголын нутагт сөнөж мөхөж устсан олон арван хот суурингууд байдаг ч тэдгээрийг сөнөсөн хот гэж нэрлэдэггүй бөгөөд гагцхүү энэ хийдийг сөнөсөн хот гэж нэрлэдэг байна. Сөнөсөн хотын талаар хүмүүс их сонирхож асуудаг боловч энэ талаархи материал маш хомс байдаг. Энэ хийд нь 1745 онд байгуулагдаж 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үед устгагдсан байдаг. Өлгий хийд нь ид хөгжилийнхөө үед 1000 гаруй ламтай, таван дацантай говийн томоохон хийдүүдийн нэг байжээ.    

1936 онд Өлгий хийдийн лам нартай холбоотой нэгэн зохиомол хилс хэргийг Дотоодыг Явдлын яам зохион байгуулсан байдаг. ДЯЯ-ны мөрдөн байцаах ажлын 1792 тоот хавтаст хэргийн материалд тус хийдийн дээд 20 ламтай холбогдох хэргийг байцаан шүүж, тухайн үедээ баримтаар баталж ялын дээд хэмжээг өгсөн байдаг. 

1792 тоот Хавтаст хэрэгт Өлгий хийдийн лам нар БНМАУ-ын үндэсний тусгаар тогтносон бүрэн эрхт байдлыг бүрмөсөн алдагдуулж, олон түмэн ардыг газар шорооны хамтаар гадаадын эзэрхэг түрэмгий улсад боол болгон барьж өгөөд өөрсдийнхөө хэмжээгүй эрхийг эргүүлэн олж авах зорилготой байсан бөгөөд энэ үйл хэргээ Банчин богд болон оргодол хулгай Дилав хутагт нарын дэмжлэгтэйгээр гүйцэлдүүлэх санаатай байсныг баримтаар нотолж илрүүлсэн байдаг. 

Гэвч тухайн үед энэ хэрэгт холбогдож ял авсан лам хуврагууд одоо бүгд цагаатгагджээ.

Их хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдээс хойш Өлгий хийд мартагдаж эзэнгүй орхигдсон балгас болсон бөгөөд 1990 оноос хойш дахин сэргээж тус хийдийн Аръяабалын сүмийн туурин дээр Аръяабалын сүмийг хуучин байсан бодит хэмжээг нь арай багасган барьсан байна.  Одоогоор хийдийн үйл ажиллагааг сэргээж лам хуврагууд ном хурж буян ном айлдаж байна.

Хийдийн хуучин дүр төрхөөс үлдсэн зүйл нь Чойр дацангийн хойд талын туурга мөн лам нарын сууцын байшингийн балгас болон хана туурга, мөн сүм бусад дуган дацангийн буурь л байгаа.

Сүйхэнт нь Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутагт оршдог бөгөөд Монгол оронд төдийлөн элбэг тохиолддоггүй чулуужсан мод байдаг байгалийн үзэсгэлэнт газар юм. Чулуужсан модны үлдэгдлүүд нь бага хэмжээтэй боловч сүүлийн жилүүдэд аймаг сумын төв рүү зөөх явдал ихэсч нөөц нь багасч байгаа учраас 1996 онд УИХ-ын 43 дугаар тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтанд авчээ. Чулуужсан модны зарим нь 4м бөгөөд хожуул нь 76-189 см диаметртэй. Эдгээр мод нь эрт дээр үед энэ нутагт ой байсныг гэрчилнэ. Одоогоос 140-150 сая жилийн өмнө ургаж байсан араукария хэмээх эртний шилмүүст шув шулуухан өндөр мод энд ургаж байжээ. Монголын говьд байсан энэ өндөр модыг оросууд “болотны капирас” буюу “намгийн агар-майлс” гэдэг.

Дэлхий дээр энэ мод 20-иод төрөл байдгийн зарим нь Өмнөд Америк, Австрали, Баруун өмнөд Азид одоо ч байдаг ажээ. Сүйхэнтийн чулуужсан мод нь 0.5 ам км-ээс ихгүй багахан талбай эзэлнэ. 1946 онд Оросын эрдэмтэн И.А.Ефремов Сайншанд хотын ойролцоох Чойлингийн ууланд 6 хэсэг болж хугарсан нийт 11 метр урттай, нэг метр бүдүүн мод үзэж харсанаа тэмдэглэжээ. Мөн чулуужсан модны 4м бүдүүн хожуултой тааралдаж байжээ. Дэлхийн зарим оронд байдаг чулуужсан ойгоос Сүйхэнт ялгардаг бөгөөд чулуужсан мод нь үндэс, мөчир, холтостойгоо, өсөлтийн цагираг нь хүртэл тов тод үлдсэн байна. Цайвар цагаан, улаан ногоон өнгөтэйгөөс гадна магма, галт уулын чулуулаг, боржингийн хольцтойгоороо онцлог юм. 1970 оны сүүлчээр Сүйхэнт уулын чулуужсан моднуудын унанги, хожуул зэрэг нь огт хөндөгдөөгүй хадгалагдсан байсан боловч харамсалтай нь зах зээл рүү шилжсэн үед эдгээр үнэт чулуужсан модыг хулгайлан сүйтгэж урд хөрш рүү зөөсөн байна.

Сүйхэнт орчим нь говийн бүсийн хайрган хөрстэй учраас ургамалжилт нь зүйлийн бүрдэл нөөцөөр элбэг бус юм. Олон наст бударгана, баглуурт ургамал ургана. Сүйхэнтийн бүсэд хулан, хар сүүлт, цагаан зээр, аргаль зэрэг туурайтан байхаас гадна элсний зусаг, говийн алагдаага, сибирийн алагдаага зэрэг олон зүйлийн мэрэгч амьтад амьдардаг.  

4. ЦОНЖИЙН ЧУЛУУ

Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын нутагт Цонжийн чулуу хэмээх  хүрмэн чулуунаас тогтсон жижиг хадат толгой бий. Энэ толгойн чулуу нь болор шиг зургаан талтай, талуудыг нийлүүлж өрсөн мэт сонин, босоо тогтоцтой, хар саарал өнгөтэй. Энэ чулууг өнгөлбэл гялалзсан хар өнгөтэй болно. Энэ толгой дээр аянга их буудаг, аянга буух үед чулуу бутарч унадаг гэж нутгийнхан ярьдаг. Хүрмэн чулуу хайлмаг байх үедээ асар их даралтад орж, олон талт багана хэлбэртэй болдог гэж шинжлэх ухаан тайлбарладаг. 

Цонжийн чулуу нь Монгол оронд буй байгалийн өвөрмөц сонин тогтоцтой газруудын нэг, байгалийн эхийн бүтээл юм. Монгол оронд ийм хэд хэдэн газар байдаг боловч Цонжийн чулуу шиг зөв зургаан талтай чулуу байхгүй юм. Ийм тогтоцтой чулуу дэлхийд ч элбэг биш. Олон улсад байгалийн энэхүү тогтоцыг hexagonal rock  буюу зургаан талт чулуу гэдэг. Нутгийнханы аман яриагаар Цонжийн чулууны чулууг дээр үед хятадууд урагшаа зөөдөг байсан гэдэг. Цонжийн чулуунаас холгүй Хамбын ширээ гэж нэг жижиг толгой бий. Энэ толгойд үнэрт хамба шарилж ургана. Энэ шарилжийг Хамба Зундуй гэдэг хүн хятадаас захиж авчруулан тарьж ургуулсан гэдэг яриа бий.

5. БҮРДЭНЭ БУЛАГ

Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт далайн манхан хэмээх 108 булагтай байгалийн маш үзэсгэлэнтэй газар бий. Харахад ус бүхий баянбүрд шиг ердийн элсэн манхан боловч элснийх нь ид шид гайхагдсаар иржээ. Бөөрний түүдгэнцэр, дэвшинцэрийн хурц архаг үрэвсэл зэргийг анагаах увидастай болох нь тогтоогджээ. Одоогоор нь манханы халуун элсэнд өвчтөний биеийг бүтэн булах маягаар эмчилгээ хийдэг жижиг сувиллын газар ажиллаж байгаа юм байна. Сүүлийн жилүүдэд хүмүүст танигдаж байгаа бөгөөд аймгийн аялал жуулчлалын бодлогын хүрээнд үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэн ажиллаж байгаа ажээ.

Бүрдэнэ булгийн үзэсгэлэнтэй өвөрмөц сонин тогтоцтой газарт 1995 оноос бөөрний сувилал нээж, эмгүйгээр бөөрний түүдгэнцэр болон дэвшинцэрийн хурц архаг үрэвсэл, үе мөч, давсагны үрэвсэл зэрэг өвчнийг халуун элс, ингэний буцалгаагаар эмчилж байгаа нь үр дүн сайтай байна. Энд зуны улиралд 6-8 –р сард 4-5 ээлж ажиллаж сувилуулагчдад үйлчилдэг.

6. ЭРГЭЛИЙН ЗОО

Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутаг дахь Эргэлийн зоо нь байгалийн сонин тогтоцтой археологийн олдвор ихтэй газар бөгөөд 30 сая гаруй жилийн өмнөх шим ертөнцийн гэрч болсон эртний сүүн тэжээлтэн загас, яст мэлхий, гүрвэл зэрэг сээр нуруутны олдворыг хадгалсан хурдас чулуулгаас тогтсон ширээ хэлбэрийн тэгш өндөрлөг юм.

Улсын тусгай хамгаалалттай Эргэлийн зоогийн хил нь Сангийн овоо, Баянцав, Аман усны хяр, Аман ус, Төгрөг худаг, тэдгээрийн хоорондох тэмдэгт өндөрлөгүүдээр тогтоогдсон. Эргэлийн зоо нь уртаараа 60 гаруй км, өргөнөөрөө 20 орчим км үргэлжилсэн байгалийн сонин тогтоцтой, палентлогийн олдвор ихтэй, эртний амьтдын үлдэгдэл бүхий нуурын хурдас газар юм.

Иймээс эртний амьтан, ургамлын ховор олдворыг байгалийн байдлаар нь хадгалах зорилгоор 1996 онд УИХ-ын 43 дугаар тогтоолоор тусгай хамгаалалтад авсан байна. Анх 1992 онд Америкийн эрдэмтэн Рой Чэпмен Эндрюс судалж байсан байна. Оросын эрдэмтэн И.А.Ефремов, Польшийн нэрт эрдэмтэн К.Яваровская нарын удирдсан олон экспедиц ажиллаж байжээ. Энэ газрын тухай дэлхийн эрдэмтэдийн бичсэн 50 орчим эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд байдаг ба тэдгээрт “Алтан уул” хэмээн нэрлэгдэж энэ нэрээр алдаршсан байна.

Эргэлийн зоогоос олдсон эрт галавын олон амьтаны чулуужсан яс дэлхийн болон Монголын байгалийн түүхийн музейнүүдэд хадгалагдаж байна. Эрт дээр үеэс ард түмэн энэ нутгийг тахин шүтэж, морь уралдуулж, бөх барилддаг байсан домог яриа байдаг.

Эргэлийн зооны үржил шим сайтай хөрсөнд бударгана, суль, агь, таана, хөмөл, ерхөг, тэсэг, шар мод, алтан харгана, хайлаас зэрэг олон овог төрлийн ургамал ургаж, аргаль хонь, хулан адуу, хар сүүлт, шилүүс зэрэг ховор амьтдаас гадна чоно, үнэг, хярс, дорго гэхчилэн махан идэшт, хөхтөн агнуурын амьтад, бүргэд ятуу, ногтруу, элээ, ууль, сар гэхчилэн жигүүртэн нутагладаг байна.

7. ИХ НАРТЫН ХАД

Их Нартын байгалийн нөөц газар нь 1996 онд батлагдсан бөгөөд тус ай\мгийн баруун хойд Даланжаргалан сумын нутагт 4З 000 га газрыг хамран байрладаг.

Байгалийн ер бусын бүлгэмдлийг тэтгэдэг. Энэ нутгийн унаган экосистем,түүний биологийн олон янз байдал нь эко туризмыг хөгжүүлэхэд  сонирхол татаж Монгол Улсын ШУА, АНУ-ын Денверийн зоологийн сантай хамтран 2ОО1 оноос хойш урт хугацааны төсөл хэрэгжүүлж Америк, Орос, Герман, Монголын судлаачид, оюутнууд ажиллаж байна.

Их Нартын сэтгэл татам сүрлэг хадны тогтцууд, элэгдэж эвдэрсэн мэт хадан хавцал, хүний хараа булаам өвөрмөц тогтоц газар бөгөөд энд аргаль, янгир  хар сүүлт, цагаан зээр, шонхор, бүргэдүүд болон нүүдлийн олон шувууд ихээр ирдэг, ус булаг шанд бүхий байгалийн онцлог нөөц  газар юм. Улаанбаатар аас Чойрын засмал замаар машинаар  300 гаруй км  явж ирнэ. 

Сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчдийн 2010 оны тавдугаар сарын 12-ны 16 тоот тогтоолоор байгалийн дурсгалт газрыг хамгаалалтад авч бүртгэжээ.

8. БАЯН БОГД ХАЙРХАН

Говийн унаган төрхийг хадгалж үлдсэн, байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий үзэсгэлэнт газрууд Дорноговь аймагт олон бий. Үүний нэг нь тус аймгийн Улаанбадрах сумын төвөөс зүүн хойш 20-иод км газарт уудам хөндийд байх Баянбогд хайрхан.

Эл хайрхныг Дорноговь аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 2010 оны 12 дугаар сарын 15-ны тогтоолоор аймгийн байгалийн есөн гайхамшгийн нэгээр баталжээ.

Далайн түвшнээс 1О53 метрт өргөгдсөн  Баянбогд уулыг 1997 онд байгалийн нөөц ангиллаар 30 га талбайтайгаар аймгийн тусгай хамгаалалтад авсан байдаг.

Дөрвөн зүгтээ олон модтой сайртай голтой төдийгүй баруун талд буй гурван амыг гурван харанхуй гэнэ. 15-30 метр өндөр хадан хавцал хясаатай. Хойд талд нь шугам татсан мэт битүү шигүү ургасан буйлс хайлаас мод, өвс ургамалтай  амыг их харанхуй гэнэ. Энд төрөл бүрийн могойтой учир догшин  гэлцдэг.
Уулын өндөрлөг тахилгат овооны оройгоос харахад дөрвөн зүг, найман зовхист байгаа бүхэн тод харагддаг аж. Уулын олон хавцал, жалга, сархиаг хадан хавцал нь байшин барилга мэт сүрлэг. Энд төрөл бүрийн хайлаас буйлс, алтан харгана, зээргэнэ, бударга, шаваг, агь таана, агаруу, ганга, гашуун, чихэр өвс, тэсэг, нохой шээрэн, таана, хөмүүл, хар өвс, таван салаа зэрэг эмчилгээний болон төрөл бүрийн шимт ургамал ургадаг.
Бороо хур ихтэй жил хад, жалга бүрт ус тогтон мал амьтан ундаалдаг. Энэ ууланд үнэг, чоно, аргаль, янгир ан амьтан элбэг тул 1960 оноос хойш гадаад дотоодын зочид төлөөлөгчид ан амьтан агнахаар, үзэж сонирхохоор олонтаа ирдэг байжээ. Уулын ойролцоох Хонгор, Бэрх, Салбар, Бага богд, Хавирга Зүрх,Хар овоо, Өндөр- Улаан, Цэцэрлэгийн   уул овоо нь үзэсгэлэн төгөлдөр бөгөөд араатан амьтад, айл мал сүрэг нутаглахад аятай таатай аж. Тиймээс Баянбогд хайрхныг говийн унаган төрхийг хадгалагч  гэж үздэг байна. 

9. НҮДЭНГИЙН ХОНХОР

Нүдэнгийн  хонхор нь Сайншандаас 8О км,сумын төвөөс 43 км-т оршдог. Уг газарт Нүдэнгийн хадны завсараас гардаг ходоодонд сайн рашаан, оролцоох тойрмоос нь ходоодонд сайн гэж амны хужир байдаг бөгөөд мал, хүн өргөнөөр хэрэглэдэг.

Зүүн талд нь Хөх өндөр хэмээх тахилгат овоо буй. Нутгийн  иргэд жил бүр тахидаг. Цайдмын тойром болон Нүдэнгийн орчмоор байгалийн сонин дүрс тогтоц бүхий хад чулуутай.

Нүдэнгийн хийд 1945 оноос 1960 он хүртэл сэргээгдэн ном хурж байсан. Одоо бурхан шүтээн нь Гандан  тэгчилин хийдэд очсон гэдэг. Нүдэнгийн хийдэд ноён хутагт Д. Равжаа  Түгээмэл элбэгтийн хоёрдугаар оны хавар Далантүрүүгийн рашаан орох замдаа морилон саатаж байсан гэх яриа байдаг.

Нүдэнгийн хадны рашааныг ходоодонд сайн гэх бөгөөд  рашааныг зөвхөн эрэгтэй хүн очиж авдаг. Хэрэв эмэгтэй хүн авбал ус нь ширгэдэг гэх яриа нутгийн иргэдийн тунд түгээмэл тархжээ.